jueves, 20 de marzo de 2014

PIERRE TOPET -ETXAHUN- [11.297]


Etxahun

Pierre Topet, más conocido por su pseudónimo Etxahun (Barcus, Sola, 1786 - 1862), fue un versolari y bardo vascofrancés.

Según sus versos autobiográficos no tuvo una vida fácil. Tuvo una infancia desgraciada, pues según cuenta en Etxahunen bizitzaren khantoria (Canto de la vida de Etxahun) le profesaban poco afecto al "haber sido creado escaso de belleza" ("edertasunez pobre nintzalako sortu").
De joven se enamoró de la joven que servía en su casa y como sus padres no aceptaban la elección de este, lo casaron con una mujer de rica familia, mas aquella boda no trajo nada bueno. Debido a la pobre relación entre ambos y la infidelidad de su esposa, Etxahun mató de un tiro a uno de sus amigos, confundiéndolo con el amante de su esposa. Debido a esto estuvo varios años en prisión, para luego hacerse peregrino y viajar a Roma y Santiago de Compostela. Su trágica historia hizo que su nombre se conociera entre los escritores románticos de toda Europa, y Adelbert von Chamisso le dedicó un poema (De Etchehons Klage). En los últimos años de su vida, muerta la esposa, fue admitido en su casa. Para entonces la fama de Etxahun llegaba a casi todo el País Vasco francés, y era llamado a cantar en numerosas fiestas y actos conmemorativos. En estos años, además de improvisar versos, su ocupación favorita fue enseñar a leer a los niños,despues de eso quemo a su familia y despues acabo muriendo finalmente como un simple mendigo.
Etxahun fue un versolari tan conocido debido a sus circunstancia vitales, en su obra no hay conciencia intelectual, solamente su deseo de narrar lo que le ocurrió y vivió.

Obra

A pesar de que se sabe que la mayoría de sus versos manuscritos fueron quemados por sus familiares, gracias a la incansable labor de bertso-biltzaileak (recopiladores de "bertsos") como Jean Haritxelhar, que han dedicado sus tesis a Etxahun y su obra, y a la memoria popular, algunos de ellos se han conservado. Según la división del autor anteriormente citado su obra se clasifica de la siguiente manera:
Poemas autobiográficos: Urxapal bat, Mundian malerüsik, Bi bertset dolorüsik, Etxahunen bizitziaren khantoria y Ahaide delezius huntan.
Poemas satíricos: según muchos son igual de buenos o mejores que los autobigráficos. Los más conocidos son: Ofizialarenak, Gaztalondo handian, Bi ahizpak, Maria Solt eta Kastero, Barkoxeko eliza, Musde Tiraz, etc.
Poemas-circunstanciales y otros: aquellos escritos en honor a alguien, recitados en una boda, etc.

Opinión crítica

Etxahun no era hombre de cátedra, pero sus versos satíricos y conmovedores tranquilamente pueden equipararse en, ingenio e inventiva. Entre los satíricos son alabados los siguientes: la colección de versos Oi, laborari gaixua!, por estar a favor de los ricos los que le puso a Barkoxeko erretorari (Al párroco de Barkoxe), Maria Solt eta Kastero dedicados a las relaciones amorosas entre mujeres y hombres ancianos, etc. Sus composiciones autobiográficas están llenas de fuerza y sentimientos, tal y como cabía de esperar.
En resumen, entre los versificadores en euskera es Etxahun quien destaca por su romanticismo. Jean Haritxelhar, lo definió como "romántico sin saberlo".




SOMOS MUCHOS LOS DESDICHADOS
    
Somos muchos los desdichados en el mundo,
Pero nadie que lo sea tanto como yo
Queriendo ser dueño de mi propia propiedad
Me cayeron diez años de cárcel.

Los animales del desierto, por miedo de la gente
Toman la precaución de ocultarse;
Yo, desgraciado de mí, les imito llorando
A fin de poder conservar mi triste vida.

El día que cumplí veintidós años
Me casé para mi desgracia
Puedo asegurar que ella traía
Oculta en su regazo la cuerda para colgarme.

Cuando me dí cuenta de lo que había adquirido,
Quise corregirla por la fuerza;
Sus poderosos parientes tomaron partido por ella
Y a mí, siendo inocente, me metieron en la cárcel.

Mi padre estaba enconado contra mí,
Por eso tomé por esposa una mujer de su gusto,
Pero toda la familia estaba desunida:
Se repartieron los bienes y me metieron en la cárcel.

Llevo estos diez años como un esclavo,
La mitad preso y la otra mitad peor;
Todo comenzó a causa de los celos,
Me he vuelto insensible sin pretenderlo.

Tú, mi vecino, tenías tu propia esposa,
Para dejar en paz a la mi débil mujer.
Otro se ha llevado el disparo que te estaba destinado,
Pero algún día te llegará tu suerte.

Esposa mía, bienamada y débil
¿Qué es lo que ha hecho perder el sentido?
Tu has hecho que me pierda yo y que se pierda mi casa
Deshaciendo la familia.

Puedo demostrar ante cualquiera
El escándalo en que viviste:
Has provocado la pérdida de dos hombres,
Y has mancillado tres hermosas criaturas.

La prueba apareció en mi ausencia,
¡Cuán fielmente empleó el tiempo!
Ello redobló el odio en mi corazón
Y fue la causa de mi desgracia y de mi pérdida.

Durante diez años me has dado quebraderos de cabeza,
Me has hecho pasar cinco en prisión;
No me habéis socorrido ni aun estando a punto de morir,
¿Quién puede soportar una esposa así a su lado?

        Esos diez años no los has sufrido por mí,
        La causa fue mi señor tío.
        Si no se hubiese manifestado en mí lo que ha llegado,
        Hubieses terminado tu vida en prisión.

Querido esposo, he faltado contra ti,
No puedo negarlo, a la vista está el fruto;
Pero si hubieses tenido paciencia
Era un mal que podía haberse curado.

Es don de las mujeres ser siempre vírgenes
Mientras no prenda la semilla sembrada;
Viendo lo que ha producido la mía
Bien tonto fui al tomarla por mujer.

Señor Haritxabalet, señor párroco,
Usted no tiene a su sobrina por culpable,
Quizá lo crea al ver su obra,
Usted actuado de lacayo de un rufián.

Me has hecho sufrir grandemente
Los enemigos en mi casa y yo en la cárcel.
Ellos disfrutando de lo poco que yo tenía, durmiendo en mi cama,
deshonrándome tranquilamente.

Leal padre mío, al igual que mis hermanos,
Os habéis enriquecido a costa de mi desgracia,
Abriéndome procesos y inventándome culpas,
Robándome así mis propiedades.

Me llevaron ante el juez:
De dieciséis testigos ocho eran falsos.
El señor juez le hizo caso a ellos
Y así me han perdido para siempre.

También tú, Justicia, eres injusta:
Los poderosos libres, los débiles culpables,
Así suelen ser tus juicios,
Vendes tu conciencia por dinero.

Considerad, jóvenes, mi triste suerte,
Si vais a casaros que no os hagan esclavos,
No toméis una mujer como la mía
Es mejor haceos curas o meteos soldados.

Mucho he hablado contra mis enemigos
Aunque no he dicho una sola mentira,
También tengo yo sin duda mis defectos,
Dios no ha creado a nadie que no los tenga.

Adios hijos míos, inocentes sin culpa,
Esclavizados por vuestro padre y vuestra madre.
No sigáis el ejemplo de vuestros padres
Cumplid fervorosamente la ley de Cristo.

Vosotros que lo perseguís para detenerlo,
No busquéis a Etxahun en Barkoxe.
Se encuentra en Igelu componiendo sus canciones,
No hay mejores pastos en toda Zuberoa.

Traducción: Jon Mirande / Jon Etxaide / Koldo Izagirre





MÜNDIAN MALERUSIK
  
Mündian malerusik hanitx ba-girade,
Bena ni bezañ denik ezta ihur ere.
Nihauren funtsetan nahiz izan jabe,
Hamar urtheren galerak enetzat dirade.

Desertüko ihiziak, jenten beldürrez,
Abisatzen dirade egoitera gordez.
Ni ere, hurak bezala, gaxtia negarrez,
Ene bizi trixtia kontserbi beharrez.

Hogei eta bi urthik bethe egünin,
Emazte bat hartü nin ene zorigaitzin:
Erraiten ahal beitüt zereki zeitan jin,
Ene ürkha büllhürra gorderik altzopin.

Ezagütü nianin zer nian erosi,
Nahi ükhen nian bortxaz kunbertirazi.
Haren jabe handik haren althe jarri
Eta ni, ogen gabia, gaztelin ezari.

Emaztia hartü nin aitaren gustüko
Nihauren kuntre jalkhi zeitadaneko,
Desünionian jarri familia oro:
Gaizak untsa phartitü eta gaztelilat jun gero.

Hamar urthe huntan bizi niz esklabo,
Erdia presu eta bestia sordeisago.
Jeloskeria batetarik hatsarria oro,
Nahi gabez izan osoki sorhaio.

Ene lehen aizua, bahin bai hiria,
Utzirik enetzat ene emazte flakia!
Bestek eraman dik hik behar kolpia,
Bena küpera diok orano hartzia!

Ene lagün gaxua bai eta flakia,
Zerk othe dereizü nahasi zentzia?
Galerazi gütüzü ni eta etxia,
Desterrin ezari familia guzia.

Khuntatzen ahal dit nun nahi kunpañan
Zük eman düzün eskandalian,
Gal-erazi tüzü bi gizun galant
Eta thunatü hirur leñhü xarmant.

Hamar urthez deitazüt eman bürüko min,
Bai eta bost urthe igan-erazi gaztelin,
Lagünguarik gabe, nahiz han hil nendin:
Holako emazte bat nurk sofri saihetsin?

Hamar urthez eztüzü ni gatik sofritü:
Ene osaba jauna kausa izan duzu.
Nitan gerthatü dena ezpa'litz agitü,
Behar izan zünükin gaztelin peritü.

Emazte dohaña! Hurak bethi birjina,
Agertzen ezpa'zaie frütü ereña!
Ni ere?ekhusirik haren ekhospena?,
Trixtia! izan nintzan, oi! baten hartzera!

Musde Haritxabalet jaun erretora,
Etzünin edükiten ogendant zure lloba.
Orai sogin-izozü: hor düzü proba,
Makaleren sarjant zerbütxatü zirela.

Bestetan deitazüt penitentzia eragin,
Etsaiak ene etxen, ni aldiz gaztelin.
Hurak deüs nütinen jaten, lotzen ene ohin,
Ene desuhuatzen, trankilitatin!

Ene aita fidela, aurhidik hareki:
Aberastü zidie ene malürreti!
Prosesari eman, defautak eraiki:
Gisa horrez eni etxaltia ideki!

Jüjen aitzinian ere izan nüzü:
Hamasei jakiletan zortzi ziren faltsü.
Haier izan beitira jüjiak behatü,
Eta halaz naie ni sekülakoz galdü.

Zü ere, Jüstizia, injüsto zirade:
Ogendant zaitzü txipik, handik ogen gabe;
Zur jüjamentik halaxe dirade:
Dihariarentako kuntzentzia saltzale!

Egizie, gaztik, ene zorthiri so:
Gei dinak ezkuntü, ez jar esklabo!
Emaztia ez har enia bezalako:
Aphezt-zite lehen, edo jun soldado.

Hanitx mintzatü niz ene etsaien kuntre,
Nahiz eztüdan erran gezürrik hal'ere.
Düda-gabe estakürik ba-ditit nik ere,
Ezpeitü Jinkuk egin gaberik batere.

Adio, ene haurrak, gaxo ogen gabik,
Aitak eta amak esklabo ezarik:
Eztitzatzie jerraik aitamen edsenplik,
Bena zühaien bürüz ahalaz Jesus-Krixt.

Barkuxe'ko lürrian ez txerka Etxahun,
Haren hatzaman nahiz dabiltzanak ondun;
Bere khantoren egiten ari da Igelu'n,
Halako olhalterik ezpeita Ziberu'n!





GAZTALONDOKO PRIMA

Gaztalondoko prima anderia,
Zure senharrak erran badü egia,
Bost urthez eztiala hunki emaztia,
Haren obratik bada zük düzün frütia,
Aberti ezazü kumai haitatia
Xatharraren plazan eros dezan abitia.

Eretako barberaren zaldia,
Gaztalondon gaiaz ebiltzalia,
Hanko zerrallü petan itzalin gordia,
Eia nurat jüten zeian bürüzagia,
Espadeikük erraiten hik zerbait egia,
Primak izanen dik aitarik gabe frütia.

Ebili niz Gaztalondon esklabo
Nahiagorik egon establian lo;
Nausia zeitan juiten prima ganat gero,
Eta ni kanpun üzten haien etsaier so,
Hurak denak oro adar ezarteko,
Zeren ni nintzan egiliren lekhaio.

Primak bazin jaun barberarentako
Aiharitan kapu eta ollasko;
Senhar miserablia batian ohin lo,
Eta bestian aldiz kristelaren galtho;
Primak ordin hur xahakinak bero
Eta haiez ajüta eman gero.

Zure senharra adjüent egon zenin,
Balentia handirik zizün egin
Ezarten zitizün unestak gaztelin,
Ustez adar egiler fabore egin;
Orai berak badütü borontin,
Laket beitira xapel ziratiren pin.

Zamari gaixua jakile haigü hartzen:
Haurrak aita nur din deikük erranen;
Haren senharrak ditik aizuk aküsatzen,
Bena gük eztiagü jaun hura sinhesten,
Zeren eztie xapelik haiek jaunsten
Eta prima ez arrunter behatzen.

Jinkua, ümilen faboria,
Eta gük dügüna ürgüllia
Laborari hun bat züzün primaren gradia,
Bena goititü dizü sobera büria
Nahiz entzün izena anderia,
Galdü tizü hunak eta uhuria.

Primak dizü jaunetan sinhestia
Eta haiez ezin egin phartitzia;
Esküz eskü zelarik miserablia,
Harri batetan dizü egin lerratzia;
Hartzen badü aitaren estatia,
Notari dükezü jinen den frütia.

Berset hoiek dütinak konposatü
Emazte bat nahi likezü hartü;
Bena nahi likezü lükin ezpiritü,
Ejer, ümil, gazte, eta bertütetsü
Zure alhaba prima har liozü,
Zützaz beno kuntenago lükezü.





OFIZIALENAK
        
        Oi laborari gaxua!
        Ihauk jaten duk arthua;
Ogi eta ardu eraikitzen, auherren asetzekua
Halere hañ haie maite, nula artzañak otsua.

        Artzaña ba'da beztitzen,
        Josler deie gomendatzen
Zaragollen gibel-aldia oihal hobez egin dezen.
Halare higaturen dila aitzinia beno lehen.

        Dendarik berant agertzen,
        Arratsen goizik ützültzen;
Eta mündiaren jorratzen arte hartan abüsatzen.
Ezpeitie jaten diena hüllantzeko irabazten.

        Egün ürüliak oro
        Idorrian nahiago.
Hanitx lan egertü beharrez, hari oro txori-lepho;
Hallikatzen balin ba'duzu, zehian lau oropilo.

        Ehülia hari galtho
        Ukhenik ere han franko
Undar harien ebatsi nahiz, oihal'üzten zerratzeko,
Hariak gaxto zütiala fornizaliri erraiteko.

        Harri'giliren adreta!
        Harek ba-daki zer phentsa
Mürria gaxki egin eta erdiuak lohiz thapa!
Etxia lurtatü denian, harrien gaxtuak falta.

        Benüser-maiastüriak
        Oi! lan güti egiliak!
Dena gaxki egin eta zurak dü estaküria!
Phasta zela adarrondotsü edo beta bühürria!

        Eskalanpu egiliak
        Ebasten tu materiak.
Zazpia sos balio dina saltzen beitü hamabia:
Ostatin edan saria eta etxen gosez familia.

        Biñer batek bestiari
        Estakürü eman nahi.
Zuñi bere kopadüra hobe betzaio üdüri:
Aihen gabe nahi datinak hura beza üsü berri.

        Oi taharnari fidela!
        Jakile ezpa'liz igela!
Arrañuak jüje har eta hek hintzakie kundena,
Haien etse lejitimua guri saltzen deikiala.

        Errijent bat ba'da hiltzen,
        Harek eztü prozesik üzten:
Huntarzünak beitütü harek heñ hun batetan ezarten:
Züntzürrin kuntrola eta phantzollin ipotekatzen.

        Jaun aphezek edsortatzen
        Karitate egin dezen.
Berak aldiz phakatü gabe hitz bat eztie erraiten;
Herriko praubik gosez-eta haien ürhik erdollatzen.

        Ilhaginak aberasten:
        Arimak hañ untsa galtzen.
Phezian eta khuntietan zer eztie hek ebasten?
Haiekila behar düke Jinkuak aizina ükhen.

        Kinkillari suñ hütsak
        Borthaz bortha dabiltza.
Haien prenda ordinaria ixkilinb'eta ligeta!
Astin emazter ebatsiak igantian gero jokha!

        Oihan-zañak eta guardak
        Kuntzentziazko gizunak
Xakolak bazaite farziten, ihesiren tie postak;
Laguner har-eraziren bardin gaizo sinheskorrak!

        Sarjanten golde-nabarrak
        Dirade gezur okherrak.
Haien egitekuetarik egiten dira «Amerikak»:
Aisa pergüt izanen dira haier behatzen direnak.

        Sarjant eta notariak,
        Oi! arnes nesesariak!
Haien elhe ülhün gezürrek nahasten gaiza txipiak:
Ezta lagun segürragorik bertan hüsteko etxiak!


No hay comentarios:

Publicar un comentario